Wikipedia

Iyalawo

Iyalawo ni neno katika dini ya Lucumi ambalo kimsingi lina maana ya Mama wa Siri au Mama wa Hekima (Ìyá: "mama"; awó: "siri"). Baadhi ya waumini hutumia neno "Mamalawo," ambalo ni toleo la sehemu ya Afrika ya diaspora ya neno la Lucumi, Iyaláwo na Yeyelawo ni toleo lingine la Mama wa Siri.Ìyánífá ni neno la Lugha ya Yoruba ambalo linaweza kutafsiriwa kama Mama (Ìyá) ana au ya (ní) Ifá au Mama katika Ifá & ni cheo cha Yoruba kwa Mama wa siri na ni sawa na kielelezo cha kike cha Babalawo.

Tofauti kati ya maneno hariri

Ingawa Iyaláwo na Ìyánífá mara nyingi hutumiwa kwa kubadilishana, maneno hayo yana maana tofauti na maana zake. Neno Iyanífa hususan linahusiana na Ifá na linaweza kumaanisha kwamba mwanamke anaweza kuchagua au kutabiri Ifa au ni mlinzi wa Ifa kwa uwezo wa kibinafsi au kitaalamu; neno hilo pia linaweza kumaanisha kwamba mwanamke amefanyiwa sherehe ya Itefa au itelodu. Neno Iyaláwo linamaanisha mwanamke mwenye maarifa ya hekima takatifu ambayo yanaweza kujumuisha Ifá lakini yanazidi Ifá. Umuhimu wa Iyaláwo katika maumbile ya Yoruba unasemekana kufikia kwa mwumba wake, Odù. Umuhimu wa Iyaláwo katika maumbile ya Yoruba unasemekana kufikia kwa mwumba wake, Odù. Katika kitabu cha The Architects of Existence: Àjẹ́ in Yoruba Cosmology, Ontology, and Orature, Teresa N. Washington anasema kuhusu Odù: “Odù, kama the Àjẹ́, ni Iyaláwo kamili: Siri za Ulimwengu zinapozunguka katika msingi wa kuwepo kwake.”[1]

Neno lingine, Apetibi, mara nyingi linachanganywa na Iyanifa au Iyalawo lakini sio sawa. Apetibi anachukuliwa kama mke wa Orunmila au Babalawo. Apetibi hajafanyiwa sherehe za siri za Ifa na hajapokea viwango vya Itefa au itelodu.[2]

Iyanifa wana vyeo na madaraja katika Ile Ife, Nigeria. La kwanza ni Iya Araba Agbaye. La pili kwa Iyanifa ni Orun Iyanifa. La tatu ni Iyanifa Balogun. La nne ni Ekerin. La tano ni Yeyelodu.[3]

Ifá ni mfumo wa kuchagua ambao unawakilisha tangazo la kidini la Odù, ambaye pia anajulikana kama Odùduwà. Mlinguist na mwanahistoria wa kitamaduni Modupe Oduyoye anafunua kwamba maana ya Odùduwà ni Odù-ó dá ìwà "Tangazo la kidini lililoumba kuwepo."[4] Mfumo ambao Odù alibuni ili binadamu waweze kufichua hatima yao unaitwa Odù Ifá, na mjumbe mkuu wa Odù Ifá ni Orisha Orunmila. Wote Babaláwo na Iyanífa hutumia Ifá na vyombo vyake, ikiwa ni pamoja na mnyororo wa kuchagua uitwao Opele au mbegu za mitende takatifu zinazoitwa Ikin, kwenye kitambaa cha jadi cha kuchagua kinachoitwa Opon Ifá, ili kuwasaidia wateja wao kuelewa vyema njia zao katika maisha.

Maelezo ya kihistoria kuhusu Iyalawo na Iyanifa hariri

Kulingana na Babalawo K. Ositola kutoka Ijebu, Nigeria, ilikuwa mwanamke, Odu, ambaye alimfundisha mumewe Orunmila jinsi ya kuchagua ili aweze kuwasiliana na ulimwengu wa kiroho. Historia ya wanawake kutumia Ifa imeandikwa vizuri katika ese Ifa.[5] Kitabu cha Oyeronke Olajubu Women in the Yoruba Religious Sphere kinaelezea ese Ifa ya Eji Ogbe ambapo Orunmila anaulizwa kwa nini binti yake hachagui Ifa. Anapojibu kuwa ni mwanamke, anaelezwa kuwa hakuna makatazo hayo. Baada ya hili, binti wa Orunmila alisoma Ifa na "Tangu wakati huo wanawake wamejifunza Ifa / Wanapendekeza sadaka / Wamefanyiwa sherehe za kuingizwa kwenye jumla ya Ifa."[6] Mstari katika Iwori Meji unataja kwamba binti wa Orunmila anaitwa Alara na kwamba alipitia mafunzo kutoka kwa Orunmila. Alipokuwa na mwana, alikuwa na jukumu kubwa katika mafunzo ya mdogo wake.[7] Arugba Ifa, mama wa Onibogi, aliyekuwa Alaafin wa Oyo wa nane, imeandikwa kuwa aliingiza Ifa Oyo.[8] Arugba Ifa alimweka Alado wa Ato katika Ifa, pia. Baadaye Alado alimweka watawa wa Oyo katika Ifa. Odu takatifu ya Oturupon Irete inamtaja mwanamke mmoja aitwaye Oluwo aliyefanyiwa sherehe ya Ifa baada ya kujifungua mwana kwa Oduduwa. Mwana huyo akajulikana kama Ooni.Ifa Odu Odi Ogbe inazungumzia mwanamke anayeagiza na kufanya dhabihu za kiroho kwa ajili ya Orunmila kwa jina la Eruko-ya-l'egan o d'Oosa pia anayejulikana kama Orisa Oke. Odù Ifá inaelezea jinsi Ìyánífá aitwaye Ugbin Ejo anavyofanya kuchagua kwa ajili ya Òfún Méji na hatimaye kuwa mama wa Ògbóni.[9]

Wakina mama wa kifalme wa watawala wa Yoruba pia walikuwa lazima kuwa Iyaláwo na Ìyánífá.[10] Kwa mfano, Biodun Adediran katika "Women, Rituals, and Politics in Pre-Colonial Yorubaland" anafunua kwamba Ìyá Mọlẹ̀ anafanya kama "kijakazi wa kibinafsi wa Ifa" kwa watawala wa Yoruba na kichwa cha makuhani wote wa Ifa.[11]

Mwingine aliyeandikwa kama Iyalawo wa Kiafrika alikuwa Agbaye Arabinrin Oluwa, aliyeishi takribani mwaka 200 BK nchini Nigeria.[12][13] Mkuu Fama Aina Adewale Somadhi, Iyalawo mashuhuri wa Yoruba aliyetokana na kizazi chetu, alifanyiwa sherehe ya kuingizwa mwaka wa 1988 na Mkuu ‘Fagbemi Ojo Alabi, marehemu Araba wa mji wa Ayetoro, Egbado, na Oluwo (au Kuhani Mkuu) wa Jimbo la Ogun, Nigeria.[14] Mwanamke wa kwanza aliyedaiwa kuwa Iyalawo wa Marekani alikuwa Dk. D'Haifa Odufora Ifatogun, ambaye alifanyiwa sherehe ya kuingizwa mwaka wa 1985.[15][16]

Mattie Curtis-Iyanifa Ifakemi Oyesanya, aliyefanyiwa sherehe ya kuingizwa katika Jumba la Oyesanya na Araba Oyesanya na Ayoka Oyesanya, akabatizwa katika Dini ya Yoruba na Babalawo na Babalorisha wa kwanza Dr. Cliff Stewart (Oba Dekun) alikuwa mwanamke Mmarekani mweusi wa kwanza kufanyiwa sherehe ya Ifa mwaka wa 1993. Iyaonifas wa kwanza wa Lucumi waliofanyiwa sherehe walikuwa María Cuesta Conde na Nidia Aguila de León mwaka wa 2000.[17]

Mafunzo hariri

Iyalawo hupitia mafunzo katika kujifunza na kufasiri Odu 256 au siri, pamoja na mistari mingi au Ese ya Ifá. Kiasili, Iyalawo mara nyingi wana ujuzi wa kitaalamu zaidi. Kwa mfano, baadhi yao pia wangekuwa daktari wa mimea, wakati wengine wangeweza kuwa wataalam katika kutatua matatizo yaliyosababishwa na Ajogun.

Hata hivyo, kwa ujumla Iyalawo hufunzwa katika kutambua matatizo, au kuchagua jinsi ya kudumisha bahati nzuri, na kutumia mbinu za uchunguzi wa kiroho na suluhisho zinazohusiana na kidunia. Kazi yao kuu ni kusaidia watu kupata, kuelewa, na kuwa katika mstari na hatima yao binafsi hadi wapate hekima ya kiroho kama sehemu ya uzoefu wao wa kila siku.

Iyalawo amepewa jukumu la kusaidia watu kuendeleza nidhamu na tabia ambayo inasaidia ukuaji wa kiroho uitwao "Iwa Pele", au tabia njema. Hii hufanywa kwa kutambua hatima ya kiroho ya mteja, au Ori (Yoruba), na kuendeleza mpango wa kiroho ambao unaweza kutumika kusaidia, kukuza na kuishi kwa kufuata hatima hiyo.

Marejeo hariri

  1. ↑ Washington, Teresa N. (2014). The Architects of Existence: Aje in Yoruba Cosmology, Ontology, and Orature. Oya's Tornado. uk. 43. ISBN 978-0991073016. 
  2. ↑ Kumari, Ayele. Iyanifa Women of Wisdom. 
  3. ↑ Kumari, Ayele (2016). Iyanifa Women of Wisdom. USA: Ori institute. 
  4. ↑ Quoted in: Washington, Teresa N. (2005). Our Mothers, Our Powers, Our Texts: Manifestations of Aje in Africana Literature. Indiana University Press. ku. 16–17. ISBN 978-0991073054. 
  5. ↑ Drewal, Margaret and Henry (1990). Gelede: Art And Female Power Among the Yoruba. United States: Indiana University Press. ku. 9. ISBN 0-253-32569-2. 
  6. ↑ Women in the Yoruba Religious Sphere, page 116
  7. ↑ Agele Fawesagu Agbovi (2011). Iwe Fun Odu Ifa. Kilombo Productions. uk. 152. 
  8. ↑ Johnson, Samuel (1921). History of the Yorubas from the Earliest of Times to the British Protectorate. Nigeria Bookshops. 
  9. ↑ Ibie, C. Osamaro (1986). Ifism: The Complete Works of Orunmila. Efehi. ku. 247–248. 
  10. ↑ Washington, Teresa N. (2014). The Architects of Existence: Aje In Yoruba Cosmology, Ontology, and Orature. Oya's Tornado. ku. 179–188. ISBN 978-0991073016. 
  11. ↑ Quoted in: Washington, Teresa N. (2014). The Architects of Existence: Aje in Yoruba Cosmology, Ontology, and Orature. Oya's Tornado. uk. 182. ISBN 978-0991073016. 
  12. ↑ Iyanfia: Women of Wisdom, page 362
  13. ↑ "Babalawos Women's Meeting In Holuguin". Translating Cuba. 
  14. ↑ Fama, Chief (1990). Fundamentals to the Yoruba Religion Orisha Worship. Orunmila Publications. ISBN 0971494908. 
  15. ↑ Iyanifa: Women of Wisdom, Chapter Historical Notes, pg 352
  16. ↑ Posted by Ilarí Obá at 11:38 am. "The Guardian: Conscience Nurtured By Truth". Eleda.org. Iliwekwa mnamo 2020-01-16. 
  17. ↑ CITIZENSHIP, RELIGION AND REVOLUTION IN CUBA by Carolyn E. Watson, University of New Mexico, December 2009
  Makala hii kuhusu mambo ya dini bado ni mbegu.
Je, unajua kitu kuhusu mada hii kama historia yake au uenezi wake?
Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa?
Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.
Rudishwa kutoka "https://sw.wikipedia.org/w/index.php?title=Iyalawo&oldid=1324833"