Kipanya : Tofauti kati ya masahihisho

| jina = Panya poriKipanya

| maelezo_ya_picha = Panya pori[[Kipanya-nyumbani]]

[[Picha:Mouse_vermin02.jpg|thumb|PanyaVipanya wa mwituni (field mouse)]]

'''Panya-poriKipanya''' hupatikana katika [[oda]] ya wagugunaji, rodents([[Rodentia]]). [[Spishi]] inayofahamika sana ni panya pori wa [[kipanya-nyumbani.]] "(''Mus musculus'')". Pia ni mfugo maalum. Panyapori wenye miguu myeupe (Peromyscus leucopus) na "deer mouse" (Peromyscus maniculatus) huishi kwenye makazi ya watu. Kwenye maeneo mengine, panya wa porinivipanya huwa maarufu. RodentiWagugunaji huyuhawa huliwa na [[ndege (mnyama)|ndege]] wakubwa kama vile mwewe[[kipanga|vipanga]] na [[tai]]. Wanafahamika kwa kuhamia makazi ya watu kutafuta chakula na makazi yao.

Japo wakifugwa panya porivipanya hawa huweza kuishi kwa miaka miwili na nusu, kwa kawaida panya-porivipanya huishi kwa wastani wa miezi minne huko porini, kumpakakana na kuwinda mara kwa mara. Jamii za [[paka]], mbwamwitu[[mbwa-mwitu]], [[bweha]], ndege mbua, [[nyoka]] na hata jamii fulani za arthropods[[artropoda]] huwawinda sana panyaporivipanya. Hata hivyo humpakakana uwezo wao mkubwa wa kuishi mazingira mbalimbali, panyaporivipanya huonwa kuwa ndio jamii ya pili kuishi duniani yenye uwezo mkubwa wa kudumu mazingira baada ya binadamu.

Panya-poriVipanya huweza kuwa waharibifu, kwa kula na kuharibu mazao[http://en.wikipedia.org/wiki/Mouse#cite_note-0], kusababisha uharifu wa vifaa na kusambaza magonjwa kupitia vijidudu vyao na kinyesi chao[http://en.wikipedia.org/wiki/Mouse#cite_note-1].

Kimsingi panya-porivipanya ni wanyama wa usiku na hufidia uwezo wao wa kuona kidogo kwa uwezo wao maridadi wa kunusa na kusikia vizuri katika kupata chakula na kuwatambua maadui zao. [http://en.wikipedia.org/wiki/Mouse#cite_note-2] Panya-poriVipanya na wenzao panya ndio hasa chachu ya kuanza kufugwa kwa paka ambao kusudi lao ni kuwinda panya hao.

[[Picha:IMG 3673.JPG|thumb|Watoto wa panyakipanya wakiwa na umri wa siku moja.]]

Uwezo wao wa kuzaaa huwaza pale wanapokuwa na siku 50, japo panyakipanya jike huweza kuanza kupata hedhi yao ya kwanza wakiwa na siku 25 hadi 40. Panya poriVipanya huzaliana mwaka mzima huku mayai yao yakiwepo muda wote. Siku za mzunguko wa mayai huwa ni 4 mpaka 5 na hedhi hudumu kwa masaaa 12 kuanzia jioni. Harufu za uke wao hutambua kusaidia hatua ya mzungoko wa uzazi alionao jike hivyo kujua muda sahihi wa kujamiiana. PanyaporiVipanya hujamiianahupandana usiku na hudhibitishwa/ huwezekana kwa kushikwa shahawa kwenye uke kwa saa 24 kwa ujumla. Uwepo kwa manii kwenye uke pia ni alama mojawapo ya kujamiiana.

Panya poriVipanya hubeba mimba kwa muda wa siku 20. Huzaa wampakampaka takribani 10 - 12 kwa uwezo wa kawaida wenye uzimpaka wa kilogramu 0.5- 1.5, walio na nywele huku masiiona. Macho yao yakiwa yamefunga wampakampaka huachishwa kunyonya baada ya majuma 3, na baada ya siku 2-5, jike hurudia mzunguko wake wa uzazi.

==Panya poriVipanya wa maabara==

[[Picha:PCWmice1.jpg|thumb|Panya pori Vipanya “Knockout mice”]]

PanyaporiVipanya hutumika sana kwenye tafiti za maabara sababu zao ni mamalia na wanamahusiano makubwa sana na binadamu kuliko hata panya wakawaida.Panya poriVipanya hutumika sana kama kifani cha binadamu.

Sababu nyingine inayowafanya panya hawa watumike maabara ni udogo wao, hawana gharama na ni rahisi kuwatunza huku pia wakizaliana kwa kasi. Panya poriVipanya huwa wasikivu sana hasa pale wanapokuzwa na kufuzwa tangu wakiwa wadogo na kama wanapewa sana uangalizi mkubwa wa binadamu, japo baadhi yao wanaonekana kuwa ni wakorofi sana. Panya wa kawaida na panya porivipanya wana kila ogani sawa isipokuwa tu zinampakafautiana kwa ukubwa..

* ''Mus (Mus) musculus'', [[Kipanya-nyumbani]] - '''wamewasilishwa kila mahali'''

* ''Mus (Mus) spretus'', [[Kipanya wa Moroko]] (Southern[[Ufaransa]] Franceya kusini, Iberian[[Rasi Peninsulaya Iberia]], Balearic[[Visiwa vya IslnasBaleari]], Morocco[[Moroko]] mpaka [[Tunisia]])

* ''Mus (Nannomys) baoulei'', (Ivory[[Kipanya Coastwa Baule]] ([[Kodivaa]] mpaka Guinea[[Gine]])

* ''Mus (Nannomys) bufo'', [[Kipanya Chura]] (Mountains[[Mlima|Milima]] ofya Ugnaa[[Uganda]], Rawanda[[Rwanda]], [[Burundi]] na neighboringsehemu partsza ofjirani theza Democratic[[Jamhuri Republicya ofKidemokrasia Congoya Kongo]])

* ''Mus (Nannomys) callewaerti'', [[Kipanya wa Callewaert]] ([[Angola]] na DemocraticJamhuri ya RepublicKidemokrasia ofya CongoKongo)

* ''Mus (Nannomys) goundae'', [[Kipanya wa Gunda]] (Central[[Jamhuri Africanya Republic)Afrika ya Kati]])

* ''Mus (Nannomys) haussa'', [[Kipanya Hausa]] (Senegal[[Senegali]] mpaka northern[[Nijeria]] Nigeriaya kaskazini)

* ''Mus (Nannomys) indutus'', (Southern[[Kipanya-jangwa]] (Angola mpakaya westernkusini mpaka [[Zimbabwe]] ya magharibi na northern[[Afrika Kusini]] Southya Africakaskazini)

* ''Mus (Nannomys) mahomet'', [[Kipanya Mahomet]] (Ethiopia, southwestern Ugnaa[[Eritrea]] na southwestern Kenya[[Uhabeshi]])

* ''Mus (Nannomys) mattheyi'', [[Kipanya wa Ghana]] ([[Ghana]])

* ''Mus (Nannomys) minutoides'', [[Kipanya Kibete]] (Zimbabwe, Southern[[Msumbiji]] Mozambiqueya kusini, SouthAfrika AfricaKusini)

* ''Mus (Nannomys) musculoides'', (Africa[[Kipanya southwa ofTemminck]] the([[Afrika]] kusini mwa [[Sahara]], excludingisipokuwa eneo thela rangeusambazaji ofla ''M. minutoides'')

* ''Mus (Nannomys) neavei'', [[Kipanya wa Neave]] (EasternJamhuri Democraticya RepublicKidemokrasia ofya CongoKongo ya mashariki mpaka northeasternAfrika Kusini ya Southkaskazini Africamashariki)

* ''Mus (Nannomys) orangiae'', [[Kipanya Kusi]] (SouthAfrika AfricaKusini)

* ''Mus (Nannomys) oubanguii'', [[Kipanya wa Ubangi]] (CentralJamhuri Africanya RepublicAfrika ya Kati)

* ''Mus (Nannomys) setulosus'', [[Kipanya wa Peter]] (SenegalSenegali mpaka EthiopiaUhabeshi na western [[Kenya]] ya magharibi)

* ''Mus (Nannomys) setzeri'' (Northeastern [[Namibia]] ya kaskazini mashariki, [[Botswana,]] na western [[Zambia]] ya magharibi)

* ''Mus (Nannomys) sorella'', [[Kipanya wa Thomas]] (Eastern Cameroon[[Kameruni]] mpaka western [[Tanzania]] ya magharibi)

* ''Mus (Nannomys) tenellus'', (Sudan[[Sudani]] mpaka southern [[Somalia]] na central Tanzania ya kati)

* ''Mus (Nannomys) triton'', (SouthernUhabeshi Ethiopiaya kusini mpaka central Angola ya kati na [[Malawi]])

::* ''Mus (Coelomys) crociduroides'' (Western Sumatra)

::* ''Mus (Coelomys) mayori'' (Sri Lanka)

::* ''Mus (Coelomys) pahari'' (Northeastern India mpaka southwestern Cambodia na northern Vietnam)

::* ''Mus (Coelomys) vulcani'' (Western Java)

::* ''Mus (Mus) booduga'' (Pakistan, India, Sri Lanka, Bangladesh, southern Nepal, central Myanmar)

::* ''Mus (Mus) caroli'' (Ryukyu islnas, Taiwan na southern China mpaka Thailna; Malaysia na western Indonesia)

::* ''Mus (Mus) cervicolor'' (Northern India mpaka Vietnam; mpaka Sumatra na Java)

::* ''Mus (Mus) cookii'' (Southern na northeastern India na Nepal mpaka Vietnam)

::* ''Mus (Mus) cypriacus'' (Cyprus)

::* ''Mus (Mus) majorius'' (Athens, Greece)

::* ''Mus (Mus) famulus'' (Southwestern India)

::* ''Mus (Mus) fragilicauda'' (Thailand na Laos)

::* ''Mus (Mus) macedonicus'' (Balkans mpaka Israel na Iran)

::* ''Mus (Mus) musculus'' (introduced worldwide)

::* ''Mus (Mus) nitidulus'' (Central Myanmar)

::* ''Mus (Mus) spicilegus'' (Austria mpaka southern Ukraine na Greece)

::* ''Mus (Mus) terricolor'' (India, Nepal, Bangladesh, Pakistan; introduced mpaka Sumatra)

::* ''Mus (Pyromys) fernnaoni'' (Sri Lanka)

::* ''Mus (Pyromys) phillipsi'' (Southwestern India)

::* ''Mus (Pyromys) platythrix'' (India)

::* ''Mus (Pyromys) saxicola'' (Southern Pakistan, southern Nepal, na India)

::* ''Mus (Pyromys) shortridgei'' (Myanmar mpaka southwestern Cambodia na northwestern Vietnam)

[[Picha:100_0726.JPG|thumb|PanyaVipanya wakifugwa]]

Watu wengi hununua panyavipanya kama mfugo wa nyumbani. Wanaweza kucheza, kupendwa na kukua huku ukiwamudu. Hatahivyo hawapaswi kuachwa bila maangalizi sababu wana maadui wengi wa asili, tukijumuisha paka, ndege na mbwa n.k. PanyaporiKipanya Dumedume huwa na harufu kali kuliko jike. Wakiangaliwa vizuri, huweza kuwa mifugo ya ndani ya nyumba nzuri kwelikweli.

Kwa kawaida panyaporivipanya ni wala majani (hebivora), wakila aina yeyote ya matunda au nafaka.[http://en.wikipedia.org/wiki/Mouse#cite_note-ecodome-4]. Kutokana na hii panya-porivipanya wanafahamika sana kwa kufanikiwa kuishi kwenye mazingira ya watu kwa kula kwa wastani mabaki yeyote ya chakula. Wakifunzwa, hulishwa kwa chakula chao maalum. PanyaVipanya hula chakula chenye uzito mpaka wa gramu 15 kwa gramu 100 za uzito wao kwa siku.

PanyaVipanya aina ya "Pinkie" wakiuzwa kama chakula cha reptilian

PanyaporiVipanya huliwa sana na wanyama wengi wala nyama,tangu hapo zamani na mpaka sasa panyapori wamekuwa wakitumiwa kama kimpakaweo.mashariki mwa Zambia na kaskazini mwa Malawi, kama vile huko asia ingawa kwa sasa hawatumiwi sana na binadamu.walikuwa ni chanzo kizuri sana cha protini.

Katika nchi kadhaa panyaporivipanya wanatumika kama chakula cha mifugo mingine kama vile nyoka, mijusi, chura, na ndege kadhaa. Baadhi ya nchi kama vile Ujerumani, Uingereza n.k. wamepiga marufuku kitendo hiki kwa kuona kimaadili hakifai kwani hujumuisha ukatili.