Bungo-fyatuo

Bungo-fyatuo

Bungo-fyatuo mkubwa wa migunga (Tetralobus flabellicornis)

Uainishaji wa kisayansi

Himaya:	Animalia (Wanyama)
Faila:	Arthropoda (Wanyama wenye miguu yenye viungo)
Nusufaila:	Hexapoda (Wanyama wenye miguu sita)
Ngeli:	Insecta (Wadudu)
Ngeli ya chini:	Pterygota (Wadudu wenye mabawa)
Oda:	Coleoptera (Wadudu wenye mabawa magumu)
Nusuoda:	Polyphaga
Familia ya juu:	Elateroidea
Familia:	Elateridae Leach, 1815

Ngazi za chini

Nusufamilia 19, 4 katika Afrika ya Mashariki:

Agrypninae Candèze, 1857
Dendrometrinae Gistel, 1848
Elaterinae Leach, 1815
Tetralobinae Latreille, 1802

Bungo-fyatuko ni mbawakawa wa familia Elateridae katika nusuoda Polyphaga ya oda Coleoptera walio na njia ya kurudi kwa miguu yao baada ya kutua chali kwa kujisukuma angani ambapo hujaribu kugeuka na kutua kwa miguu yao. Lava wao huishi ardhini na kuitwa nyunguwaya ([[w:wireworm|wireworms) kwa sababu ya umbo lao jembamba na refu na ushupavu wao kulinganisha na lava wa bungo wengine. Kuna spishi 9300 duniani kote^[1]; idadi ya spishi za Afrika ya Mashariki haijahesabiwa.

Maelezo

Picha ya upande wa chini wa kichwa na toraksi za bungo-fyatuo ambayo inaoyesha kulabu na tundu ya mfumo wa ufyataji. Inaonyesha pia vipapasio na miguu ndani ya mifuo yao.

Bungo hao wana urefu wa sm 0.2-7 lakini wengi sana ni chini ya sm 2. Baadhi yao wana rangi kali lakini wengine ni weusi au kahawia bila mabaka. Kwa kawaida urefu wa vipapasio ni nusu ya ule wa mwili na vinaweza kukunjwa katika mifuo kwenye upande wa chini wa kichwa. Mifuo ingine iko kwenye pronoto ili kupokea miguu.

Kulabu inatokeza upande wa chini wa pingili ya kwanza ya pronoto ambaye inawafikia tundu kwenye pingili ya pili. Ikiwa bungo anapolala chali au kutishwa na adui, anaingiza kulabu katika tundu hili kwa kupinda pronoto. Kisha bungo huvuta kulabu hadi inafyatua nje huku ikitokeza kidoko kinachosikika. Kwa sababu ya hii pingili ya kwanza inapiga chini kwa nguvu sana kwamba bungo husukumwa angani ambapo anajaribu kugeuka na kutua kwa miguu yake^[2].

Bungo-fyatuo wanaweza kuruka angani, lakini hawawezi kuruka kutoka ardhi au sehemu nyingine bapa. Lazima wapande juu ya kitu wima, kama mti, kikingi n.k., kabla ya kufungua mabawa.

Lava ni warefu na wembamba wenye kutikulo ngumu kiasi. Kwa hivyo mwili umeshupaa kama waya na kwa sababu ya hii huitwa nyunguwaya. Kwa kawaida wana rangi ya manjano au ya machungwa isiyokolea.

Biolojia na ekolojia

Kwa kawaida bungo-fyatuo hukiakia usiku na kwa hivyo hawaonekani mara nyingi, ingawa, usiku wa joto, huvutiwa na mwanga na wanaweza kuingia ndani ya nyumba. Wanakula sehemu za mimea, lakini spishi kadhaa tu zina umuhimu wa kiuchumi. Ingawa nyunguwaya wa spishi fulani hukamilisha ukuaji wao katika mwaka mmoja (k.m. Monocrepidius), wengi wao hutumia miaka mitatu au minne kwenye udongo. Nyunguwaya kawaida hula viumbe waliokufa, lakini spishi kadhaa hula mizizi ya mimea na wanaweza kuwa wadudu waharibifu wa kilimo. Wengine ni mbuai wamilifu wa lava wa wadudu wengine.

Usumbivu

Kwa kula mizizi ya mimea, nyunguwaya mara nyingi husababisha uharibifu wa mazao ya kilimo kama vile viazi, sitroberi, mahindi na ngano^[3]^[4], lakini pia kwa nyasi, kama vile katika viwanja vya gofu. Tabia za chini ya ardhi za nyunguwaya, kama uwezo wao wa kupata chakula kwa haraka kwa kufuata viwango vya juu vya kaboni dioksidi zinazozalishwa na dutu za mimea kwenye udongo^[5], na uwezo wao wa ajabu wa kupona kutokana na magonjwa yanayosababishwa na kuathiriwa na viuawadudu (wakati mwingine baada ya miezi mingi)^[6], zinaifanya ngumu kuwaangamiza mara tu wameanza kushambulia mazao. Nyunguwaya wanaweza kupita kwa urahisi kwenye udongo kwa sababu ya umbo lao na mwelekeo wao wa kufuata mashimo yaliyokuwepo awali^[7], na wanaweza kusafiri kutoka mmea hadi mmea, hivyo basi kuumiza mizizi ya mimea mingi ndani ya muda mfupi. Mbinu za kudhibiti waharibifu ni pamoja na mzunguko wa mazao na kusafisha ardhi ya wadudu kabla ya kupanda.