Wakipsigis

Wakipsigis ni jina la kabila dogo ambalo huhesabiwa katika kabila kuu la Wakalenjin, ambao ni miongoni mwa Waniloti wa Nyanda za Juu nchini Kenya. Wanachukua sehemu kubwa ya bonde la ufa nchini humo.

Askari Wakipsigis miaka ya 1950.

Wanaishi hasa katika kaunti za Bomet, Kericho na Nakuru. Hata hivyo kutokana na maendeleo ya jamii na uchumi wanapatikana sehemu mbalimbali nchini Kenya na hata nchi za nje.

Lugha

Wao huongea lugha ya Kikipsigis, mojawapo ya lugha za Kiniloti. Kikalenjin ni jamii kubwa inayounganisha lahaja mbalimbali, mojawapo ya lahaja hiyo ni Kipsigis. Watu wa lugha moja wanaweza kutengana na kwa hivyo lugha yao hubadilika. Hii ilitokea kwa Wakaleniin pia lakini utamaduni wao umebaki sawa na wao ni watu wamoja.

Utamaduni

Utamaduni unahusu asili, mila na desturi za mavazi, vyakula, imani, na maisha ya jamii kwa jumla. Ni kipengele muhimu katika kulea lugha fulani, jamii nayo huipa lugha jina na eneo linalotumika. Utamaduni huonyesha shughuli za kila siku za jamii fulani. Hapa zitaelezwa harakati za Wakaleniin hadi walipo sasa.

Jamii ya Kipsigis ni mojawapo ya jamii inayoshikilia utamaduni wao tisti. Mojawapo ya mila zao ni kutahiri watoto wa kiume watimiapo umri fulani. Mara nyingi kijana wa kiume ndio walikuwa wakitumika katika shughuli za vita. Hivyo, walipohitimu umri wa kubaleghe walifanyiwa sherehe za tohara. Sherehe hizi hufanywa hasa baada ya mavuno Ili watahiriwa wapate lishe bora.

Shughuli nzima ilihusisha watu maalum. Ngariba aliitwa (Motiryot). Baada ya shughuli ya sherehe hizi vijana walipelekwa mafichoni ambapo walipewa mafunzo makali ya ndoa na utamaduni wa jamii. Pia Wakipsigis ni mojawapo ya jamii ambao walikeketa wasichana Kwa misingi kwamba wao watakuwa waaminifu na wake wema Kwa waume zao.Katika shughuli hii nzima wahusika walivishwa mavazi za kitamaduni kutoka kwa sehemu za mifugo vilivyofumwa Kwa ufundi.Kijadi, elimu miongoni mwa Wakipsigis ilitolewa wakati wa kutengwa kufuatia tohara. Vijana wa kiume na wa kike walifundishwa jinsi ya kuwa watu wazima wanaofanya kazi na wenye tija katika jamii. Siku hizi, vijana wa kiume na wa kike bado wametengwa baada ya kufundwa, lakini kwa muda mfupi (mwezi mmoja ikilinganishwa na miezi mitatu iliyopita). Muda wa likizo ya shule ya Desemba unaambatana na mazoezi ya unyago na utengano.Nguo za kitamaduni za wakipsigis zilijumuisha ngozi za wanyama wa kufugwa au wa porini. Pete zilikuwa za kawaida kwa jinsia zote hapo awali, ikiwa ni pamoja na mikunjo ya shaba nzito ambayo ilifanya sikio kunyoosha chini karibu na bega. Leo, mavazi ya Kimagharibi ya wakipsigis wengi, hata katika maeneo ya mashambani, si tofauti kabisa na ya watu wa miji ya karibu. Wanaume huvaa suruali na mashati, kwa kawaida na koti ya suti au koti la michezo. Wanawake huvaa sketi na blauzi, magauni, na/au khanga.

Kipsigis ni Jamii ambao shughuli zao za kila siku ni ukulima na ufugaji hasa wa ngombe na wanyama wengine. Mazao ambazo walikuza ni ikiwemo mtama, mboga, maharagwe na mahindi. Kutokana na maendeleo ya kijamii wao hukuza mimea ya buashara kama vile Michai na Mikahawa. Chakula kikuu cha Kalenjin ni ugali . Hiki ni chakula kinachofanana na keki, cha wanga ambacho hutengenezwa kwa unga mweupe wa mahindi uliochanganywa na maji yanayochemka na kukorogwa kwa nguvu wakati wa kupika. Huliwa kwa mikono na mara nyingi hutolewa na mboga za kijani zilizopikwa kama vile kale. Hutolewa mara chache na nyama choma ya mbuzi, nyama ya ng’ombe au kuku. Kabla ya kuanzishwa na kuenea kwa mahindi katika siku za hivi karibuni, mtama na mtama (nafaka asilia za Kiafrika) zilikuwa nafaka kuu. Nafaka hizi zote zilikuwa, na bado zinatumika kutengeneza bia nene sana ambayo ina kiwango cha chini cha pombe. Kinywaji kingine maarufu ni mursik . Hii inajumuisha maziwa yote yaliyochachushwa ambayo yamehifadhiwa kwenye kibuyu maalum, kilichosafishwa kwa kutumia fimbo inayowaka. Matokeo yake ni kwamba maziwa yanaingizwa na vipande vidogo vya mkaa.

Chakula cha mchana na chakula cha jioni ni milo kuu ya siku. Kiamsha kinywa kwa kawaida huwa na chai (yenye maziwa na sukari) na mabaki ya mlo wa usiku uliopita, au labda mkate wa dukani. Nyakati za chakula, pamoja na tabia ya kunywa chai, zilipitishwa kutoka wakati wa ukoloni wa Uingereza.Mbali na mkate, watu hununua mara kwa mara vyakula kama vile sukari, majani ya chai, mafuta ya kupikia, soda na vitu vingine ambavyo hawajitengenezi. Pia Kipsigis ni Jamii ambayo inajulikana sana Kwa riadha, wanasema uwezo huo unapatikana Kwa kuwa wao hunywa maziwa iliyolala(mursik). Wao hujishughuliaha pia na kazi za ujenzi.Wakipsigis wengi hujipatia riziki kwa kulima nafaka kama vile mtama na mtama (na mahindi ya hivi majuzi), na kufuga ng’ombe, mbuzi na kondoo. Kilimo na ufugaji wa wanyama huwa ni shughuli tofauti kwani ardhi ya malisho kwa kawaida iko mbali na mashamba.

Katika jamii za Wakipsigis, sehemu kubwa ya kazi hiyo, imegawanywa kimapokeo kwa misingi ya jinsia. Wanaume wanatarajiwa kufanya kazi nzito ya kusafisha mashamba ambayo yatatumika kwa kupanda, pamoja na kupindua udongo. Wanawake huchukua sehemu kubwa ya kazi ya kilimo, ikiwa ni pamoja na kupanda, kupalilia, kuvuna (ingawa wanaume huwa na bidii), na usindikaji wa mazao. Wanawake pia wanatarajiwa kufanya takriban kazi zote za nyumbani zinazohusika katika kuendesha kaya. Wanaume wanadaiwa kujihusisha zaidi na kuchunga mifugo kuliko shughuli zingine. Hata hivyo, wakati wanaume wanajishughulisha na kazi ya kulipwa mbali na nyumbani, wanawake, watoto (hasa wavulana), na wazee wanatunza wanyama mara nyingi kama wanaume.

Kipsigis huthamini sana utamaduni wao na hivyo Ili kuendeleza hiyo wao hawachelei katika shughuli nzima ya ndoa. Kijana wa kiume anapohitimu umri wa kujenga na kukimu familia na baada ya kupitia unyagoni huruhusiwa kuoa. Kijana wa kiume alipaswa kutafuta mchumba katika famili ambazo hawana uhusiano wa damu nao. Cha muhimu Kwa mke pia ilikuwa ni bidii na anayetoka katika familia yaani isiyohusishwa na uchawi. Baada ya kijana wa kiume kupata mke basi wazazi wake walipaswa kupelekwa posa na kutoa mahari, Kwa kawaida mahari ilikuwa ni mifugo na nafaka. Hata hivyo Kwa sasa mahari inaweza kuwa kima Cha pesa. Baada ya hapo sherehe za harusi hupangwa na baadaye bwana na bibi wanaanza Maisha yao rasmi.Kwa kawaida, baada ya ndoa mwanamume alimleta mke wake ili aishi naye katika, au karibu sana, na nyumba ya baba yake. Ndoa ya mwanamume mmoja kwa wake wengi (wake wengi) iliruhusiwa na inaruhusiwa, ingawa wanaume wengi hawawezi kumudu gharama za vyama hivyo kwa sababu ya mzigo wa kulipa mahari. Bila kujali aina ya ndoa, watoto walionekana kimila kuwa baraka kutoka kwa Mungu. Kutokana na hili, hadi hivi majuzi Kenya ilikuwa na kiwango cha juu zaidi cha ongezeko la watu duniani.

Ndoa za mke mmoja (mume mmoja na mke mmoja) sasa zimeenea na familia za nyuklia (mwanamume, mwanamke, na watoto wao) zinazidi kuwa za kawaida. Isitoshe, vijana sasa wanaonyesha tamaa ya kuwa na watoto wachache watakapofunga ndoa. Hii ni kutokana na kuongezeka kwa gharama za kuwa na watoto wengi ambao sio tu lazima walishwe bali pia waelimishwe. Kwa kiwango fulani, wanawake wachanga pia wanabadilisha matarajio yao, wanataka kazi pamoja na kuwa mama.Watoto walipewa majina kulingana na wakati na majira ya kuzaliwa kwao.

Mapokeo ya mdomo yalikuwa na bado ni muhimu sana kati ya Wakipsigis. Kabla ya kuanzishwa kwa uandishi, ngano zilitumika kuwasilisha hisia za historia ya kitamaduni...

Kifo ni kitu ambacho Kila mja lazima apitie. Ingawa kifo ina huzuni tele, Kila jamii Ina njia ya kuendeleza shughuli hii ya Maisha ya mwanadamu. Hapo zamani, ni watu tu waliokuwa wamezaa watoto wangezikwa baada ya kifo; wengine wangetolewa porini na kuachwa kuliwa na fisi. Leo, Wakalenjin wote wamezikwa, lakini sio kwenye kaburi. Watu wanarudishwa kwenye shamba lao, au shamba, kwa mazishi. Kwa kawaida hakuna alama ya kaburi, lakini wanafamilia, marafiki, na majirani wanajua mahali ambapo watu hupumzishwa.Ikiwa ni mke amefariki basi ilikuwa ni lazima azikwe katika familia ya bwana wake au Kwa shamba lake. Sherehe ya kumuaga aliyefariki zilifanywa na pia Mila Fulani zilifanywa Ili kukata uhusiano ya janga kama Hilo. Hata hivyo Kipsigis wanashikilia Mila ya kuwapa majina watoto wao Kwa wale waliofariki kitambo. Hii ni Kwa minajili ya kutosahau mwanajamii huyo. Utamaduni ni jambo la kimsingi katika kuwapo Kwa jamii. Inategemeana na kukamilishana. Utamaduni hutambulisha jamii Fulani na kuwapa mwelekeo wa Maisha ya Kila siku. Kila mwanajamii anapaswa kuwa kiungo muhimu ya kuhifadhi turathi zao. Hata hivyo zile tamaduni ambazo hazina mashiko katika jamii ya sasa unapaswa kuwekwa katika kaburi la sahau.

Majina

Wanatumia majina kama 'chemosi' kumaanisha jitu, 'chamgei' na 'yomunee' kumaanisha habari? Mising' ni njema. 'Matiiman' ni usinisumbue, 'tugul' ni yote na vijana waliotahiriwa huitana 'botum' na 'bagule'. Msichana akiitwa Chelangat, cherono, chebet. Mvulana kiplangat, kiprono, kibet.

Asilimia kubwa ya Wakipsigis hufuata dini za jadi huku wengine dini ya Kikristo.

Viungo vya nje

• Kalenjin Online - Kipsigis

Makala hii kuhusu utamaduni wa Kenya bado ni mbegu. Je, unajua kitu kuhusu Wakipsigis kama historia yake au mahusiano yake na mada nyingine? Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.