Timor ya Mashariki

Timor ya Mashariki (kwa Kireno Timor-Leste, kwa Kitetum Timór Lorosa'e; jina rasmiː República Democrática de Timor-Leste au Repúblika Demokrátika Timór-Leste) ni nchi ya Asia ya Kusini-Mashariki, takriban km 640 kaskazini kwa Darwin, Australia.

Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e
República Democrática de Timor-Leste
Jamhuri ya Kidemokrasia ya Timor ya Mashariki

Bendera Nembo
Kaulimbiu ya taifa: "Honra, Pátria e Povo"  (Kireno) "Heshima, Taifa na Watu"
Wimbo wa taifa: Pátria
Mji mkuu	Dili 8°34′ S 125°34′ E
Mji mkubwa nchini	Dili
Lugha rasmi	Kitetum, Kireno1
Serikali Rais Waziri Mkuu	Jamhuri José Ramos-Horta Taur Matan Ruak
Uhuru Ilitangazwa Ilikubaliwa	{{{established_dates}}}
Eneo  - Jumla  - Maji (%)	15,007 km² (ya 159) kidogo sana
Idadi ya watu  - Julai 2021 kadirio  - Msongamano wa watu	1,340,513 (ya 153) 78/km² (ya 137)
Fedha	U.S. Dollar3 (USD)
Saa za eneo  - Kiangazi (DST)	(UTC+9) (UTC)
Intaneti TLD	.tl3
Kodi ya simu	+670 -
1 Kiingereza na Kiindonesia vimekubaliwa na katika ya nchi kama "lugha za kazi". 2 Indonesia ilivamia Timor tar. 7 Desemba 1975 na kuondoka 1999. 3 Kuna pia sarafu za centavo ya Timors ya Mashariki.

Ramani

Eneo lake ni nusu ya mashariki ya kisiwa cha Timor pamoja na visiwa vya Atauro na Jaco. Kuna pia eneo dogo upande wa magharibi wa Timor ambao kwa kiasi kikubwa uko chini ya Indonesia pamoja na visiwa vya jirani.

Eneo lote la nchi ni km² 15,007.

Mji mkuu ni Dili wenye wakazi 245,000.

Timor ya Mashariki ni kati ya nchi maskini zaidi duniani.

Historia

Wakazi ni mchanganyiko wa Wapapua-Wamelanesia waliofika miaka 40,000 iliyopita, Waaustronesia waliofika kama mwaka 3000 KK na Wamalay waliokuwa wa mwisho.

Timor ilikuwa kituo cha biashara cha Wareno tangu karne ya 16. Maeneo mengine ya visiwa vya Indonesia ya leo yalivamiwa na Waholanzi na Timor ilibaki kisiwa pekee chini ya utawala wa Ureno katika sehemu hii ya dunia.

Katika karne ya 19 Waholanzi walifika pia Timor. Mikataba ya miaka 1859 na 1916 ilithibitisha ugawaji wa kisiwa. Sehemu ya magharibi ilikuwa chini ya Uholanzi na baadaye sehemu ya Indonesia, lakini sehemu ya mashariki ilibaki koloni la Ureno.

Baada ya mapinduzi ya Ureno ya 1974 Wareno waliondoka Timor bila maandalizi ya kutosha. Viongozi wazalendo walitangaza uhuru, lakini siku chache baadaye, jeshi la Indonesia lilivamia nchi ambayo ikatangazwa kuwa jimbo la Indonesia. Hali hii haikutambuliwa na Umoja wa Mataifa.

Vita vikali vya msituni vilifuata kati ya wapigania uhuru na jeshi la Indonesia.

Mabadiliko yalipatikana mwaka 1998 baada ya rais Suharto wa Indonesia kujiuzulu, na rais mpya Bacharuddin Jusuf Habibie kuwa tayari kuipa Timor ya Mashariki hali ya kujitawala ndani ya Indonesia.

Karibu wananchi wote (98%) walihudhuria katika kura ya maoni ya tarehe 30 Agosti 1999 na zaidi ya robo tatu (78,5%) walipigia kura uhuru badala ya kuwa jimbo la kujitawala.

Baada ya kura hiyo jeshi la Indonesia lililipiza kisasi kwa kuua watu wengi na kuharibu nyumba lakini macho ya dunia yalitazama Timor, na serikali ya Indonesia kwa tishio la kufutiwa mikopo ya benki ya dunia ililazimishwa kuondoa jeshi lake na kukubali kufika kwa jeshi la Umoja wa Mataifa chini ya uongozi wa Australia.

Tangu tarehe 27 Septemba 2002 Timor ya Mashariki ni nchi mwanachama wa UM.

Watu

Kuna lugha 19 ambazo huzungumzwa nchini Timor ya Mashariki. Lugha rasmi ni Kitetum (lugha mama ya 30.6% za wakazi), ambacho ni kati ya lugha za Austronesia, pamoja na Kireno.

Upande wa dini, wananchi karibu wote (99.53%) ni wafuasi wa Yesu Kristo katika Kanisa Katoliki (97.57%) na madhehebu ya Uprotestanti (1.96%). Wengi walijiunga na Kanisa wakati wa vita vya ukombozi. Waislamu ni 0.24%.

Tazama pia

• Orodha ya nchi kufuatana na wakazi

Viungo vya nje

Serikali

• Timor-Leste official government website Ilihifadhiwa 2 Januari 2019 kwenye Wayback Machine.

Taarifa za jumla

• Timor-Leste entry at The World Factbook
• East Timor Ilihifadhiwa 29 Oktoba 2008 kwenye Wayback Machine. from UCB Libraries GovPubs
• Timor-Leste katika Open Directory Project
• East Timor at Encyclopædia Britannica
• East Timor profile BBC News
• Wikimedia Atlas of East Timor
• Key Development Forecasts for Timor-Leste from International Futures

Makala hii kuhusu maeneo ya Asia bado ni mbegu. Je unajua kitu kuhusu Timor ya Mashariki kama historia yake, biashara, taasisi zilizopo, watu au utamaduni? Labda unaona habari katika wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.