Italia

Jamhuri ya Italia (kwa Kiitalia: Repubblica Italiana) ni nchi ya Ulaya Kusini inayoenea katika sehemu kubwa ya Rasi ya Italia na baadhi ya visiwa vya jirani kwenye Bahari ya Kati.

Repubblica Italiana
Jamhuri ya Italia

Lugha rasmi	Kiitalia; kijimbo pia Kijerumani, Kifaransa, Kiladino, Kislovenia, Kisardinia
Mji Mkuu	Roma
Rais	Sergio Mattarella
Waziri Mkuu	Mario Draghi
Eneo	km² 302,072.84
Wakazi	59,236,213 (31-12-2020) (23º duniani)
Wakazi kwa km²	201.7
JPT	31,022 US-$ (2008)
Pesa	Euro
Wakati	UTC+1
Wimbo wa Taifa	Fratelli d'Italia (Ndugu wa Italia)
Sikukuu ya Jamhuri	2 Juni
Sikukuu ya Ukombozi	25 Aprili
Simu ya kimataifa	+39
Italia katika Ulaya na katikati ya Bahari ya Kati.
Ramani ya Italia
Italia jinsi inavyoonekana kutoka angani

Eneo lake ni km² 302,072.84 ambalo lina wakazi 59,236,213 (31-12-2020): ni nchi ya 23 duniani kwa wingi wa watu, lakini ya 8 au 9 kwa uchumi. Mtu anayetokea katika nchi hii ya Italia kwa Kiswahili huitwa Mwitalia.

Imepakana na Ufaransa, Uswisi, Austria na Slovenia. Nchi huru mbili ndogo zinazozungukwa na eneo la Italia pande zote ni San Marino na Vatikano.

Makao makuu ni jiji la Roma, lenye umuhimu mkubwa katika historia ya dunia nzima.

Jiografia

Umbo la jamhuri, kama lile la rasi yake, linafanana na mguu linalozungukwa na maji ya Mediteraneo pande tatu.

Milima ya Appennini inaunda uti wa mgongo wake, wakati ile ya Alpi, ambayo ni mirefu zaidi, inaunda kwa kiasi kikubwa mpaka kati ya Italia na nchi nyingine za Ulaya.

Mlima mrefu zaidi, ukiwa na mita 4,810 juu ya usawa wa bahari, unaitwa Monte Bianco (Mlima Mweupe) na uko mpakani kwa Ufaransa.

Visiwa viwili vikubwa vya Sisilia na Sardinia ni sehemu za Italia pamoja na visiwa vingi vidogovidogo, vile vya Pelagie vikiwa upande wa Afrika.

Italia ina volkeno 14, ambazo 4 kati yake ziko hai: ile ndefu zaidi kuliko zote za Ulaya (mita 3,329) inaitwa Etna na iko mashariki mwa Sisilia. Italia inaongoza Ulaya kwa wingi wa matetemeko ya ardhi.

Mto mrefu zaidi unaitwa Po na una urefu wa kilomita 652. Mito mingine mirefu ni Adige, Tevere, Adda, Oglio, Tanaro, Ticino, Arno, Piave, Reno, Sarca-Mincio n.k.

Maziwa makubwa zaidi ni: Garda (km² 367.94), Ziwa Maggiore (212.51, likiingia Uswisi), Ziwa la Como (145.9), Trasimeno (124.29) na Ziwa la Bolsena (113.55).

Kutokana na urefu mkubwa wa Italia toka kaskazini hadi kusini, hali ya hewa ni tofauti sana, kuanzia baridi kali sana hadi joto kali sana.

Mikoa

Bendera	Jina	Makao makuu	Eneo (km2)	Wakazi	Msongamano wa watu/km²	Wilaya	Miji	Miji mikubwa	Hali ya utawala
	Abruzzo	L'Aquila	10,763	1,307,919	122	4	305	-	Kawaida
	Bonde la Aosta	Aosta	3,263	126,933	39	0	74	-	Kujitawala
	Puglia	Bari	19,358	4,045,949	209	6	258	Bari	Kawaida
	Basilicata	Potenza	9,995	575,902	58	2	131	-	Kawaida
	Calabria	Catanzaro	15,081	1,954,403	130	5	409	Reggio Calabria	Kawaida
	Campania	Napoli	13,590	5,761,155	424	5	551	Napoli	Kawaida
	Emilia-Romagna	Bologna	22,446	4,354,450	194	9	348	Bologna	Kawaida
	Friuli-Venezia Giulia	Trieste	7,858	1,219,356	155	4	218	Trieste	Kujitawala
	Lazio	Rome	17,236	5,550,459	322	5	378	Rome	Kawaida
	Liguria	Genoa	5,422	1,565,349	289	4	235	Genoa	Kawaida
	Lombardia	Milan	23,861	9,749,593	409	12	1544	Milan	Kawaida
	Marche	Ancona	9,366	1,541,692	165	5	239	-	Kawaida
	Molise	Campobasso	4,438	312,394	70	2	136	-	Kawaida
	Piemonte	Turin	25,402	4,366,251	172	8	1206	Turin	Kawaida
	Sardinia	Cagliari	24,090	1,637,193	68	8	377	Cagliari	Kujitawala
	Sisilia	Palermo	25,711	4,994,817	194	9	390	Catania, Messina, Palermo	Kujitawala
	Trentino-Alto Adige/Südtirol	Trento	13,607	1,036,707	76	2	333	-	Kujitawala
	Toscana	Firenze	22,994	3,679,027	160	10	287	Firenze	Kawaida
	Umbria	Perugia	8,456	885,535	105	2	92	-	Kawaida
	Veneto	Venisi	18,399	4,865,380	264	7	581	Venisi	Kawaida

Historia

Mji wa Venisi, uliojengwa juu ya visiwa 117.

Mnara wa Pisa, pamoja na kanisa kuu la Pisa na batizio yake.

Ikulu ya Caserta.

Akiolojia imethibitisha uwepo wa Homo neanderthaliensis miaka 128,000-187,000 hivi iliyopita. Homo sapiens sapiens alifika miaka 40,000 hivi iliyopita.

Kufikia milenia ya 1 KK wakazi wengi walikuwa wa jamii ya Kizungu na kutumia lugha za Kihindi-Kiulaya.

Peninsula ya Italia iliunganishwa mara ya kwanza na Jamhuri ya Roma (509-27 KK), lakini hiyo ilipoenea Ulaya kusini na magharibi, Afrika ya Kaskazini na Asia ya Magharibi ikawa na sura ya kimataifa kama Dola la Roma.

Umoja ulipotea kuanzia uvamizi wa jiji la Roma uliofanywa na Wagermanik (476 BK) na hasa baada ya ufalme wa Karolo Mkuu aliyetawala sehemu ya kaskazini tu.

Juhudi za kuurudisha umoja zilifanywa hasa katika karne ya 19, ambapo Ufalme wa Sardinia uliteka sehemu kubwa ya Italia (hasa miaka 1860, 1866 na 1870) na kubadilika kuwa Ufalme wa Italia wenye makao makuu Roma.

Baada ya vita vikuu vya pili iligeuka Jamhuri yenye katiba inayotia mamlaka kuu mikononi mwa bunge.

Ni kati ya nchi sita zilizoanzisha Umoja wa Ulaya mwaka 1957 ikaendelea kuunga mkono ustawi wake hadi uanzishaji wa pesa ya pamoja (Euro).

Maendeleo

Italia ni kati ya nchi zilizoendelea, ikiwa na nafasi ya nane kwa nguvu ya uchumi duniani, hivyo ni mwanachama wa G7, G8 na G20.

Sanaa na utalii

Kuanzia kushoto kwa kufuata mzunguko wa mishale katika saa: Kanisa kuu la Florence, lenye kuba la matofali kubwa kuliko yote duniani; Basilika la Mt. Petro, kanisa kubwa kuliko yote duniani, liko Vatikani, nchi inayozungukwa na Italia pande zote; kanisa kuu la Milano, la tano duniani kwa ukubwa; na Basilika la Mt. Marko, Venezia.

Italia ndiyo nchi inayongoza duniani kwa kuwa na mahali pengi (51) pa kimaumbile na pa kihistoria palipoingizwa katika orodha ya UNESCO ya "Urithi wa Dunia".

Kwa sababu hiyo pia inashika nafasi ya 5 kati ya nchi zote zilizo lengo la utalii.

Watu

Wananchi wana sifa za pekee kati ya Wazungu wote, hata upande wa DNA, kutokana na jiografia na historia ya rasi.

Ni kati ya nchi ambamo watu wanatarajiwa kuishi miaka mingi zaidi, lakini pia ni kati ya nchi ambapo uzazi ni mdogo zaidi: wanaokufa ni wengi kuliko wanaozaliwa.

Kutokana na umati wa Waitalia waliohama nchi hiyo karne za nyuma, sasa zaidi ya watu milioni 60 nje ya Italia wana asili ya nchi hiyo, mbali na raia zaidi ya milioni 4 wanaoishi nje.

Lugha rasmi ni Kiitalia, inayotegemea zaidi lahaja za Italia ya Kati, lakini siku hizi inatumiwa na wananchi walio wengi hata katika mikoa mingine, ambayo kwa jumla ni 20.

Upande wa dini, wengi wao (81.2%) ni Wakristo wa Kanisa Katoliki, wakifuatwa na Waorthodoksi (2.8%, wengi wao wakiwa wahamiaji, hasa kutoka Romania) na Waprotestanti (1.1%, wengi wao wakiwa Wapentekoste). Uhamiaji mwingi wa miaka ya mwisho wa karne ya 20 umeleta pia Uislamu (3.7%) na dini nyingine.

Dini zote zinaachiwa uhuru na, tofauti na nchi nyingi za Ulaya, waumini wake wanajitahidi kiasi kufuata ibada (29% kila wiki).

Watu maarufu

• Fransisko wa Asizi
• Marko Polo
• Dante Alighieri
• Katerina wa Siena
• Bernardino wa Siena
• Kristofa Columbus
• Amerigo Vespucci
• Yohane wa Verrazzano
• Nikola Machiavelli
• Leonardo wa Vinci
• Michelangelo
• Raffaello Sanzio
• Karolo Borromeo
• Papa Pius V
• Galileo Galilei
• Amedeo Avogadro
• Alessandro Volta
• Giuseppe Verdi
• Giuseppe Garibaldi
• Yohane Bosco
• Antonio Meucci
• Papa Pius X
• Maria Montessori
• Guglielmo Marconi
• Benito Mussolini
• Enrico Fermi
• Papa Yohane XXIII
• Papa Paulo VI
• Pio wa Pietrelcina
• Carlo Rubbia

Tazama pia

• Mikoa ya Italia
• Orodha ya miji ya Italia
• Orodha ya nchi kufuatana na wakazi

Marejeo

• Italy - Eyewitness Travel Guides. DK. 2005. ISBN 1-4053-0781-1.
• Northern Italy - Insight Guides. APA Publications. 2004. ISBN 981-234-903-0.
• Hacken, Richard. "History of Italy: Primary Documents". EuroDocs: Harold B. Lee Library: Brigham Young University. Iliwekwa mnamo 6 Machi 2010.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
• "FastiOnline: A database of archaeological excavations since the year 2000". International Association of Classical Archaeology (AIAC). 2004–2007. Iliwekwa mnamo 6 Machi 2010.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
• "Italy History – Italian History Index" (kwa Italian na English). European University Institute, The World Wide Web Virtual Library. 1995–2010. Ilihifadhiwa kwenye nyaraka kutoka chanzo mnamo 2021-08-15. Iliwekwa mnamo 6 Machi 2010.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: unrecognized language (link)

Viungo vya nje

• Online resources about Italy Ilihifadhiwa 16 Desemba 2008 kwenye Wayback Machine. at UCB Libraries GovPubs
• Italia katika Open Directory Project
• Italian Higher Education for International Students
• Italian National and Regional parks
• Italian tourism official website Ilihifadhiwa 18 Oktoba 2009 kwenye Wayback Machine.

Makala hii kuhusu maeneo ya Italia bado ni mbegu. Je unajua kitu kuhusu Italia kama historia yake, biashara, taasisi zilizopo, watu au utamaduni? Labda unaona habari katika wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa? Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.